Żyjemy w czasach dużych zmian, polegających na systematycznym zwiększaniu się uzależnienia człowieka od zwierząt, zwierząt od człowieka, zacieśnianiu się kontaktów człowieka ze zwierzętami i powstaniu nowych dróg przenoszenia się zakażeń. Choroby zakaźne i pasożytnicze człowieka, wywołane przez określony drobnoustrój chorobotwórczy wynikający z kontaktów człowieka z zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego, określamy jako choroby odzwierzęce. Jednym z istotnych elementów w łańcuchu chorób odzwierzęcych są ptaki. Zainteresowanie tym gatunkiem, wynika z tego, że żyją one w bliskim otoczeniu człowieka i zwierząt towarzyszących człowiekowi. Do grupy chorób odzwierzęcych transmitowanych od ptaków na człowieka należą : choroby bakteryjne wywoływane przez pałeczki Salmonella, Yersinia, Campylobacter, ziarenkowce z rodzaju Staphylococcus, oraz Chlamydia i Mycoplasma. Większość z wymienionych drobnoustrojów powoduje wystąpienie objawów chorobowych określanych jako zatrucia pokarmowe. Tylko nieliczne, takie jak ornitoza czy mykoplazma powodują głównie schorzenia układu oddechowego. Jedną z najczęściej przenoszonych bakterii chorobotwórczych przez ptaki na ludzi jest Salmonella. Niemal co roku, zwłaszcza latem, media donoszą o masowych zatruciach wywołanych przez ten drobnoustrój. Ciepłe miesiące sprzyjają namnażaniu bakterii w produktach spożywczych powodując masowe zatrucia. W ostatnich latach obserwuje się w Polsce wzrost zachorowań na salmonellozy, pochodzenia odzwierzęcego. Większość z nich wywołują 3 serotypy: S. enteritidis, S. agona, S. typhimurium (20). Od 1982 r. na plan pierwszy wysunęła się S. enteritidis. Nie wiadomo dlaczego ten typ zdominował wszystkie pozostałe. Prawdopodobnie ma to związek ze zwiększoną liczbą zakażeń tym typem u zwierząt, zwłaszcza u drobiu(24). U drobiu spośród wszystkich szczepów Salmonella najczęściej izolowano Salmonella enteritidis: 87,1% udziału u piskląt, 87% u kurcząt rzeźnych i 76,2% u kur niosek (31). Przyczyny, tak częstego zakażenia salmonellą u drobiu są różne. Najczęściej jest nim środowisko, w którym ptaki żyją, pasza, a także ptaki dziko żyjące. Istotną rolę w rozprzestrzenianiu zakażeń salmonellozowych na terenie ferm drobiowych odgrywają gryzonie, które z uwagi na bezobjawowe nosicielstwo zarazków stanowią poważne źródło zakażenia dla zwierząt domowych. Niebezpieczeństwo przenoszenia salmonelli przez gryzonie zwiększa jej zdolność do intensywnego namarzania się w przewodzie pokarmowym. Badania dowodzą , że w jednym gramie kału nosicieli pośrednich lub osobników chorych znajduje się 1 miliard bakterii (20). Tak ogromna ilość bakterii wydalona z kałem jest poważnym zagrożeniem dla środowiska naturalnego ludzi i zwierząt w nim żyjących. W ciągu ostatnich lat u różnych gatunków ptaków dziko żyjących wyizolowano ponad 30 serotypów Salmonella. Wśród wyizolowanych serotypów dominowały również S. enterititidis oraz , S typhimurium, S. anatum, S, derby ( cyt za 24). Izolowano je od ptaków zamieszkujących rozmaite środowiska, zarówno u ziarnojadów jak i u ptaków drapieżnych. Wynika stąd, że drobnoustrój na trwale wszedł do łańcucha pokarmowego ptaków. Natomiast u gołębi najczęściej izolowano Salmonella typhimurium (7 ), przy czym gołębie miejskie były dwukrotnie częściej nosicielami pałeczki Salmonella niż gołębie hodowlane (7). Spowodowało to wzrost zainteresowania środowisk naukowych gołębiami jako źródłem chorób u ludzi cyt za (24). Szczególnie w epidemiologii salmonellozy u ludzi w dużych środowiskach miejskich( 7,12,16,18,22,34 ). Zainteresowanie tym gatunkiem ptaków wynikać może z tego, należą do jednego z najliczniejszych gatunku. W badaniach przeprowadzonych nad liczebnym składem gatunkowym aviofauny dużych miast gołąb miejski jest obok wróbla domowego (P. domestica) jednym z najliczniejszych gatunków ptaków aglomeracji miejskich. Podobną sytuacje obserwujemy zarówno w dużych miastach Europy Zachodniej (9) jak i Polski (10,14). W Warszawie wg Luniaka (14) gołębie i wróble domowe w okresie lęgowym stanowią 56%, a zimą 76% wszystkich ptaków dzikich. Preferują one tereny parkowe, śródmiejskie oraz osiedla z nową zabudową mieszkaniową (10,14). W miejscach tych znajdują schronienie, a przede wszystkim łatwy dostęp do pożywienia (śmietniki, balkony). Ponieważ miejsca te są w bezpośrednim sąsiedztwie osiedli, ptaki chore lub nosiciele mogą być zagrożeniem dla mieszkających tam ludzi . Kolejnymi czynnikami chorobotwórczym szeroko rozpowszechnionym w środowisku są pałeczki należące do gatunku Yersinia. enterolitica i Y. pseudotuberculosis . Ze względu na znaczną oporność na czynniki zewnętrzne mogą przebywać nie tracąc żywotności w wodach powierzchniowych i na powierzchni roślin, stanowiących paszę dla zwierząt. Na 167 próbki wody pobranych na terenie województwa zachodniopomorskiego stwierdzono w sześciu próbkach wody obecność Y. pseudotuberculosis( 6). Naturalnym rezerwuarem pałeczek Y. enterocolitica i Y. pseudotuberculosis są zwierzęta domowe i dziko żyjące, wśród których należy wymienić świnie, kaczki, gęsi, gołębie, bażanty i kanarki. Do zakażenia ludzi dochodzi głównie drogą pokarmową po spożyciu produktów spożywczych pochodzenia zwierzęcego pochodzących od zwierząt chorych lub zanieczyszczonych odchodami podczas uboju, zakażonych produktów roślinnych przechowywanych przez długi okres czasu w chłodni. Somo i Martinewski (25) opisali epidemie yersiniozy, na którą zachorowało 5000 osób po spożyciu świerzych warzyw kontaminowanych kałem. Klinicznie odnotowano wysoką gorączkę , występowanie wysypki szkarlatynopodobnej, silne bóle stawów i zaburzenia jelitowo-żołądkowe, manifestujące się biegunką. Drobnoustrojem stanowiącym znaczny problem w zakażeniach pokarmowych w wielu krajach, jest pałeczka z rodzaju Campylobacter. W krajach, gdzie rejestrowane są przypadki chorobowe stwierdza się że liczba zachorowań ludzi na kampylobakteriozę jest znaczna. Źródłem zarazków są ptaki, szczególnie drób(22). Jak wykazały badania prowadzone także w Polsce, zakażenie ptaków tym drobnoustrojem jest bardzo wysokie i może sięgać nawet do 100%(31). Bakteria ta z uwagi na wysokie wymagania termiczne, ma dobre warunki do bytowania w przewodzie pokarmowym ptaków, które cechują się wyższą temperaturą ciała. Pomimo powszechnego występowania Campylobakter w jelitach ptaków, nie stwierdza się u nich objawów chorobowych. Do zakażenia ludzi dochodzi najczęściej drogą pokarmową po spożyciu zanieczyszczonego przez Campylobakter mięsa drobiowego lub jego przetworów. Możliwe jest zakażenie człowieka poprzez kontakt z bezobjawowymi nosicielami. Obecnie w niektórych krajach diagnostyka zakażeń i zatruć pokarmowych jest prowadzona rutynowo i systematycznie. Stanach Zjednoczonych odnotowuje się co rocznie 10 przypadków kampylobakteriozy u ludzi w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Natomiast w Anglii i Walii liczba ta wynosi 11, w Holandii choruje aż 18-23 osoby(17). Mikroorganizmem wywołującym u ptaków schorzenia układu oddechowego, stawów oraz narządów rozrodczych jest Mykoplasma gallisepticum, M. gallinarum, M. columbinum. Obecnie u ptaków znanych jest 17 gatunków mykoplazm. Każdy posiada kilka grup serologicznych różniących się między sobą. Powoduje znaczne straty ekonomiczne w produkcji drobiarskiej. Ptaki mogą zakażać się drogą pionową poprzez jajo, lub pionową poprzez kał, skażone środowisko, sprzęt. U ludzi mykoplazmom a szczególnie M. pneumoniae przypisuje się obok wirusów grypy, adenowirusów, współudział w wywoływaniu tzw. bezbakteryjnego zapalenia płuc. Kolejnym mikroorganizmem atakującym drogi oddechowe u ptaków jest Chlamydia psitaci. Zakażenie chlamydiami jest powszechne wśród ptaków. Stanowią one naturalny rezerwuar tych zarazków. Ludzie zakażają się prawie wyłącznie od ptaków. Do zakażeń dochodzi na skutek wdychania pyłu, drobnych cząsteczek wysuszonego kału jak i również drogą kropelkową. Zakażają się głównie opiekunowie i hodowcy ptaków, pracownicy obsługi ferm oraz „ skubaczki ” pierza. Wiele osób może być zakażonych przez lata bez widocznych objawów chorobowych, jednakże wywołują one również ostre choroby zakaźne jak np jaglicę, która jest główną przyczyną ślepoty na świecie , mogą również powodować schorzenia moczo-płciowe, a także zapalenia stawów i opon mózgowo – rdzeniowych. Naturalnymi ogniskami ornitozy są obszary przez które przelatują ptaki wędrowne, albo w których zimują, pierzą się lub wysiadują jaja. Obecnie w Polsce odnotowuje zaledwie po kila przypadków ornitozy wśród ludzi. Wg Wieliczko (30) u ptaków stwierdza się wysoki wskaźnik zakażenia drobnoustrojami z rodzaju Staphylococcus. Na 572 przeprowadzone badania diagnostyczne różnych gatunków ptaków udomowionych, gronkowce wyizolowano w 60 przypadkach (10,5%), przy czym od kur i kurcząt wyizolowano łącznie 43 szczepy (71,7% wszystkich izolatów) od kaczek i gęsi 8 szczepów (13,3%), od indyków 9 szczepów (15%). Wyizolowane szczepy należały do 10 gatunków, z których najliczniej reprezentowany był S. aureus (48,3 %) , a w dalszej kolejności S. xylosus(15,%), S. lentu (8,3%), S. cohnie i S. saprophyticus ( po 5%). S. aureus był najczęściej stwierdzanym u wszystkich badanych gatunków ptaków, z wyjątkiem 2-6 tyg. kurcząt brojlerów, u których dominował S. xylosus. Na stafylokokozy chorują wszystkie gatunki ptaków zarówno gospodarskich jak i dziko żyjących(cyt.30). Wskazują na to badania przeprowadzone przez Hajeka (11 ), w których na 129 koagulazo- dodatnich szczepów gronkowcowych izolowanych u ptaków z jamy nosowo-gardłowej, 81 szczepów izolowano od ptaków drapieżnych, 29 szczepów od ptaków brodzących i pływających i 19 od bażantów. W śród koagulazodadatnich szczepów dominował S. aureus i S.intermedius w 64 (79%) i 17 (21%) szczepów od ptaków drapieżnych , 1(3%) i 28(97%) szczepów od ptaków pływających i brodzących, i w 4(21%) i 15(79%) bażantów. Od ptaków izolowano gronkowce zarówno koagulazododatnich, jak też i koagulazoujemnych ( 1,2,5,8,29). Znajdywano na skórze i przewodach nosowych u klinicznie zdrowych ptaków, ale także w przypadkach chorobowych. Od kurcząt i indycząt, u których stwierdzono chroniczne zapalenie spojówek, Chewille i wsp(5) wyizolowali Staphylococcus hyicus. Ten sam gatunek cyt. za Wieliczko (30) izolowano z miejscowych zmian zapalnych na skórze i w stawach(8, 29) Bardzo często na tle zakażeń gronkowcowych występują również inne zakażenia bakteryjne i wirusowe(4). Przyczyną tak czego zakażenia ptaków może być obecność gronkowców chorobotwórczych w wodzie, w paszy na powierzchni skóry ptaków i ludzi z obsługi( 23,26,30). Gronkowce wywołują różne postacie zakażeń ludzi, wykorzystując różne patomechanizmy: począwszy od inwazji i tworzenie ropni po działanie egzotoksyn. Do zakażenia ludzi dochodzi zazwyczaj na skutek spadku naturalnej odporności spowodowanej złymi warunkami środowiska, stresem, brakiem higieny, a także poprzez uszkodzoną skórę ( np. skutek urazów). Powstają miejscowe zmiany zapalne na skórze tzw. dermatitis i w tkance podskórnej cellulitis. Groźniejszym rodzajem zakażeń są tzw. zakażenia głębokie wywołujące zapalenia płuc, zapalenia stawów, szpiku, kości i ropnie narządów. Źródłem zakażenia ludzi mogą być ptaki i zwierzęta. Staphylococcus. intermedius jest często izolowany w przypadkach zapaleń zewnętrznych ucha, zakażeń ran, posocznic u psów, ptaków( 28). Nie jest naturalnym składnikiem flory człowieka. Po przebadaniu 144 lekarzy weterynarii, u których pobrano wymazy z jamy nosowo-gardłowej znaleziono tylko jeden przypadek, w którym wykryto S. intermedius. Jak później ustalono, wcześniej został on pogryziony przez psa (26). Zatrucia pokarmowe na tle gronkowcowym należą do częściej spotykanych chorób wśród ludzi Źródłem są gronkowce produkujące enterotoksyny. Produkują one 7 typów serologicznych enterotoksyn.(SE – satpylococcal enterotoxin). Są to SEA, SEB, SEC ( C1, C2, C3 ), SED, SEE, SEG, SEH. Ponad połowę enterotoksycznych zatruć pokarmowych wywołuje SEA, która może być produkowana w organizmie w warunkach niesprzyjających do produkcji innych enterotoksyn. We Francji zatrucia gronkowcowe klasyfikowane są na trzecim miejscu wśród przyczyn wszystkich zatruć pokarmowych, po pałeczkach Salmonella i Clostridium perfringens (21). Także w Polsce należą do najczęściej stwierdzanych przyczyn zatruć pokarmowych. Badania epidemiologiczne przeprowadzone w latach 1999 przez Przybylską(19) wskazują że w Polsce odnotowano w tym okresie 16 ognisk zbiorowego zatrucia na tle S. aureus. zachorowało 439 osób . Przyczyną zatruć była żywność produkowana z jaj, a także mięso i jaja. Dawniej uważano, że jedynie gronkowce koagulazododatnie, a przede wszystkim Staphylococcus aureus posiada zdolność wytwarzania enterotoksyn. W ostatnich latach stwierdzono, iż w niewielkiej ilości enterotoksyny wytwarzają także inne koagulazododatnie gatunki, takie jak S. hyicus i S. intermedius, a także gronkowce zaliczane do grupy koagulazoujemnych ( 33). Zakażenia żywności spowodowane przez S. intermedius są zazwyczaj bardzo rzadkie. Wynika to z tego, że produkuje on słabą enterotoksynę w porównaniu do S. aureus. Jednak po zakażeniu żywności i po namnożeniu może on wydzielić ilość enterotoksyny wystarczającej do zatrucia człowieka. Takie przypadki były opisane w 1991 r. w Kalifornii i w Newadzie. Objęła ona 265 osób które zatruły się po spożyciu zakażonego masła(3, 13). Według przeprowadzonych badań wyżej cytowanych autorów, obserwują oni wzrost liczby zakażeń ptaków powodowanych przez gronkowce z utrzymującą się tendencją wzrostową. Na uwagę zasługuje znaczne zróżnicowanie gatunkowe gronkowców. Pomimo, że najczęstszą przyczyną infekcji był S. aureus, to dużą ilość zakażeń u ptaków powodowały gronkowce koagulazo-ujemne. W ostatnich latach na szczególną uwagę zasługuje szybko rozprzestrzeniająca się w krajach Azji a także atakująca Europę influenza ptaków wywoływana przez wirus z rodziny Ortomyxviridae . Zidentyfikowano różne jego typy, które wywołują chorobę o różnym stopniu nasilenia .W ostatnich latach odnotowano epidemie wywołane wysoce zjadliwym wirusem H5N1 w krajach Azji ( Korea Południowa, Japonia, Tajlandia, Kambodża, Wietnam, Tajlandia i Chiny. Epidemia występuje co kilka lat na świecie na skutek pośredniego lub bezpośredniego kontaktu drobiu domowego z dzikimi ptakami, które migrując stanowią rezerwuar wirusa w środowisku rozprzestrzeniając go po świecie dowodem tego jest pojawienie się epidemii grypy ptasiej w 2003 r. w Holandii, a w ostatnich miesiącach także Europejskiej części Rosji . Zakażenie następuje przez kontakt z odchodami chorych ptaków, a także przez wydzielinę z ich oczu i nozdrzy. Wirus występuje także w żółtku i białku jaja. W przypadku chowu wielkotowarowego bardzo często występuje zakażenie kropelkowe. Wirus przenosi się ze stada do stada także przez zanieczyszczony sprzęt i środki transportu. Ostatnie badania dowodzą że wirus ten ulega mutacjom stanowiąc zagrożenie dla ludności Azji Południowo – Wschodniej gdzie systematycznie stwierdza się rosnącą liczbę przypadków zachorowań i zgonów wśród ludzi. Na konferencji zorganizowanej 6 czerwca 2005 r. w Kuala Lumpur podjęto uchwałę o wprowadzeniu jednolitej strategii w walce z wirusem ptasiej grypy( Komunikat Głównego Inspektora Sanitarnego ) Ponieważ ptaki żyją w bliskim otoczeniu człowieka zarówno hodowlane jak i dziko żyjące to mogą stanowić poważne źródło zakażeń dla ludzi. Przenosić mogą one drogą pośrednią lub bezpośrednią zarazki powodując zachorowania u ludzi. Szeroko prowadzone badania epidemiologiczne potwierdzają występowania tych samych patogenów zarówno u zwierząt jak i ludzi.
Piśmiennictwo: 1. Aarestrup F.M., Agersal Y., Ahrens P., Jlrgensen J., Madsen M., Jansen L.B.: Antimicrobial susceptibility and presence of resistance genes in staphylococci from poultry. Vet. Mikrob. 2000, 74. 353-364. 2. Bayyari G. R., Huff W.E., Horton R. A., Skeeles J .K., Beasley J. N., Rath N. C., Balog J. M.: A longitudal study of greek-liver osteomyelitis complexin commercial turkeys. Avia Dis. 1994, 38, 744-754. 3. Becker K., Keller B., Eiff Ch., Bruck M., Lubritz G., Etienne J., Peters G.; Enterotoxigenic potential of Staphylococcus intermedius. Apel. Environ. Microbilo.2001 (12) 5551-5557 4. Cervantes H. M., Munger L.L., Ley D. H., Ficken M.D., : Staphlococcusinduced gangrenous dermatitis In broilers. Avian Dis. 1988,32,140-142. 5. Cheville N.F., Tappe J., Eckermann M., Jansen A.: Acute fibrinopurulent blepharitis and conjunctivitis associated with Staphylococcus hyicus, Escherichia coli andStreptococcus sp. in chickens and turkeys. Vet Pathol. 1988, 25, 369-375. 6. Czyżewska I., Turowicz A., : Zjadliwość szczepów Yersinia pseudotuberculosis wyizolowanych ze środowiska zewnętrznego, w kontekście zagrożenia dla człowieka. Przegl. Epid. 2003, 57, 263-270. 7. Damm A., Ramisz A.: Przegl. Epid. 1973, 27, 197 8. Devriese L. A., Uttebroek E., Dom P., Herdt P., Ducatelle R.,Haesebrouck F.: Staphylococcus hyicus associated with pox in chickens and in turkeys. Avian Pathol. 1992, 21, 529-533 9. Dinetti M., Cignini B., Fraissinet M., and Zapparoli M.: Urban ornithological atlases in Italy. Acta Ornithol. 1996, 31,33. 10. Dulisz B., Nowakowski J.J. :The species diversity of the awifauna in built-up areas in the city of Olsztyn . Acta Ornithol. 1996. 31. 33-38 . 11. Hajek V., Baluasek J., Horak V., Koukalova D.: Characterization of coagulase-positive staphylococci isolated from free-living birds. Epidemiol. Microbiol Immunol. 1991, 35(4) 407-418 12. Kapperud G., Rosef O.: Appel. Environ. Microbiol .1983, 45, 375 13. Khambaty F.,M.,R., Bennet W., and D.B. Shah: Application of pulsem –field gel electrophoresis to the epidemiological characterization of Staphylococcus intermedius implicated in a ford- related outbreak. Epidemiol. Infect 1994, 75-81, 113, 14. Luniak M.,: Inwentaryzacja awifauny Warszawy-skład gatunkowy, liczebność i rozmieszczenie środowiskowe. Acta Ornithol. 1996, 31, 67-80. 15. Mahoudean I., Delabranche X., Prevost G., Monteil H., Piemont Y.: Frequency of isolation of Staphylococcus intermedius from humans. J. Clin. Microbiol. 1991, 29, 373-375 16. Mikulaskova M.: Zusammenhänge beim Auftreten vonSalmonellen in der Geflügelzucht und Brutplätzen von Mőwen. Veterinarstvi. 1994,(6) 264. 17. Notermans S.: Report on a WHO Consultation on Epidemiology and Control of Campylobacteriosis, Bilthoven, Niederlande 25-27 april 1994, s.35 18. Pikala A., Kosunen T., Siitonen A., Hintikka E. L., Schildt R., Pőnkä A.: Suomen Elainlaakarilehti .1992, 98, 196 19. Przybylska A.: Zatrucia i zakażenia pokarmowe w 1999 roku. Prz. Epid. 2000, 55,93-101 20. Radkowski M.: Pałeczki Salmonella w żywności pochodzenia zwierzęcego. Życie wet. 1996(4) 71, 110. 21. Rosec J.P., Dalet C.,Richard N.: Enterotoxin productin staphylococci isolated from foods in France. Internat. J.Ford Microbiol. 22. Rosef O,: The occurrence of campylobacter fetus subsp. jejuni and Salmonella bacteria in some wild birds . Nord. Vet. Med. 1981, 33, 539-43. 23. Rywotycki R,: Patogenność gronkowców koagulazoujemnych dla zarodków indyczych. Medycyna Wet. 2002,(5) 58 24. Rzedzicki J., Pawelec M.: Ptaki jako potencjalne źródło zakażenia ludzi salmonellami . Medycyna Wet. 1998.(1) 54. 25. Somov G. C., Martinewski I.L.: New facts about pseudotuberculosis in the USSR. Contributions Microbiol. Immunol. 1973, 2;214-216 26. Szymańska K., Buczek J.,: Charakterystyka mechanizmów chorobotwórczych gronkowców. Medycyna Wet. 1999(9) 55 27. Talan D. A.,D Staatz D., Staatz A.,, and Overturf G.D.: Freguencyof : Staphylococcus Intermedius as human nasopharyngeal flora. J. Clin. Microbiol. 1989, 27;2393 28. Talan D., Staatz D., Staatz A., Goldstein E., Singer K., and Overturf G.: Staphylococcus intermedius In canin gingiva and panine-inflicted wound infections a newly recognized zoonotic patogen. J. Clin. Microbiol. 1989,27:78-81 29. Tate C.R., Mitchell W. C., Miller R.G.; Staphylococcus hyicus associated with turkey stifle join ostomyelitis. Avian Dis .1993, 37, 905-907 30. Wieliczko A., Król J., Piasecki T., Mazurkiewicz M., Stroniwicz Z.,: Występowanie i charakterystyka gronkowców wyizolowanych od drobiu. Medycyna Wet. 2002.(5) 58 31. Wieliczko A., Mazurkiewicz M,: Zakażenia pałeczkami Salmonella u drobiu na Dolnym Śląsku. od drobiu. Medycyna Wet. 1999,(7), 55, 445-450. 32. Wieliczko A.: Rola Campylobacter w patologii ptaków .II .Badania nad określeniem obecności czynników wirulentnych u szczepów Campylobactr jejuni . Medycyna Wet 1995 15 (10) 33. Yi-Ceng Su, Amy C., Lee Wong: Current perspectives on detection of staphylococcal enterotoxins. J.Food Prot.1997, 60, 195-202 34. Zaleski Z., Jakubowska., Przegl. Epid. 1976, 30, 511